'Freedom River': de American Dream in beeld.

Het is bizar hoe een zwaar gedateerd politiek pamflet tegelijk een profetische waarde kan hebben. ‘Freedom River’ (1971) is een korte, door Sam Weiss geregisseerde animatiefilm waarin Orson Welles met onheilspellende stem een verhaal vertelt dat nog best te omschrijven valt als een politieke parabel. Kort samengevat vertelt Welles de geschiedenis van de USA aan de hand van de metafoor van de ‘freedom river’, een kleurrijke rivier die de vrijheid symboliseert en als een hartslagader doorheen het land loopt. Welles' openingszinnen zetten al meteen de toon:
“There once was discovered a a land where freedom flowed like a clear, refreshing stream. Words of this wonderous stream spread to places were the currents of freedom were weak and dying. Many who heard of the river longed to come and live in this new land.”
Op het eerste gezicht lijkt het allemaal vrij onschuldig, maar wie iets dieper nadenkt ziet dat deze introductie -en dat geldt ook voor de rest van het verhaal- bulkt van de idealiseringen en er een zeer selectieve lezing van de Amerikaanse geschiedenis op nahoudt. Om maar iets te noemen, Weiss lijkt vergeten dat door de kolonisering van Noord-Amerika, zoals bij elke kolonisering, de ‘freedom’ van de oorspronkelijke bewoners op gewelddadige wijze gedecimeerd werd. Verder in de parabel wordt een heel romantisch beeld opgehangen van de groei en bloei van het ‘land van de vrijheid’, waar voor eenieders ‘life is rich and joyous’. Opnieuw wordt doodleuk genegeerd dat voor een aanzienlijke groep, de slavenpopulatie (en later de zwarte bevolking) het leven nooit ‘rich and joyous’ is geweest. Kortom, het eerste deel van de parabel toont een overgeromantiseerd beeld van het verleden, waarin de American Dream nog realiteit was.
Maar plots verandert de toon volledig. Want precies omdat alles zo goed ging, begonnen de bewoners van ‘freedom land’ trots en zelfs arrogant te worden. Hun arrogantie (gesymboliseerd door de verwaarlozing en vervuiling van de vrijheidsrivier) leidt ertoe dat nieuwe migranten niet meer welkom zijn, nieuwe ideeën afgeketst worden en de inwoners zich nestelen in een zelfverblindend, destructief conservatisme. “And even as the river grew weak and muddy, the leaders said it was strong and clear, and must be send to certain deserving lands. And the people believed them and allowed their precious fluid to be spilled on alien soil”. Dit laatste is een wellicht een kritiek op de Amerikaanse interventionistische politiek, en meer specifiek op de aanslepende Vietnamoorlog, die eind de jaren 60 een hoogtepunt kende.
De laatste stap in het verhaal is het collectieve inzicht dat de vrijheidsrivier niet alleen zwaar vervuild maar ook volledig dichtgeslibd is. Wanhoop, verwarring en chaos nemen de overhand, en de film sluit af met een hoopvol beeld van een vastberaden kijkende menigte met gouden schoppen in de hand om de rivier weer vrij te maken want “the life or death of the river of freedom is in our hands”. De vraag is welk soort ‘collectieve actie’ de maker van de film dan wel voor ogen heeft. Een nog belangrijkere vraag is of Weiss’ analyse valide is: is er sinds het ontstaan een gestage degeneratie van de vrijheid in ‘the land of freedom’? Weiss’ positieve antwoord lijkt me regelrecht tegenstrijdig aan de algemeen aanvaarde toename van politieke, sociale en individuele vrijheden sinds de 18de eeuw.

Maar toch is “Freedom River” bij momenten heel lucide en profetisch, tenminste als je het verhaal laat voor wat het is en focust op de beelden. Dan zie je een relaas van een paradijselijke natuur (de rivier) waar de mens rijkdom en energie uithaalt maar die zodanig verwaarloosd wordt dat ze eronder bezwijkt. Helaas kan teloorgang van die ‘rivier’ niet simpel opgelost worden met gouden schopjes...