Positieve en negatieve vrijheid

In de documentaire The Trap gaat Adam Curtis dieper in op verschillende aspecten van het begrip “vrijheid”. In de derde en laatste aflevering, We will force you to be free, licht hij de ideeën van Isaiah Berlin rond dit onderwerp toe, en legt Curtis uit hoe zij volgens hem een invloed hebben gehad op de ontwikkeling van de Westerse samenleving. Anno 2007 is deze nog steeds voelbaar in het beleid van de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, de landen die Curtis in de serie aanhaalt.
Zowel de theorieën van Isaiah Berlin als de standpunten van Adam Curtis interesseren en intrigeren mij. Houdt hun uitleg steek? Is onze wereld vandaag een blauwdruk van Berlins concept? Is het werkelijk zo erg gesteld als Curtis ons voorhoudt? Om op deze vragen een antwoord te vinden lijkt het mij belangrijk in eerste instantie stil te staan bij de twee bovengenoemde figuren. Ik wil hier dan ook graag de inhoud van een aantal fragmenten uit de documentaire schetsen en wat nader toelichten.

Isaiah Berlin (1907-1997) was als politiek filosoof verbonden aan de universiteit van Oxford. Deze man van Russische afkomst groeide uit tot een belangrijke denker van de twintigste eeuw. In de jaren ’50 publiceerde hij Two Concepts of Liberty waarin hij zijn ideeën over vrijheid uit de doeken doet. Volgens hem bestaan er twee soorten vrijheid: positieve en negatieve vrijheid. Beiden ontstonden ten tijde van de Franse Revolutie in 1789.
Positieve vrijheid was volgens hem terug te vinden bij de leiders van die revolutie. Zij wilden het volk bevrijden van het juk van de toenmalige heersende despoten. In hun ogen kon men pas echt vrij zijn als men ook als mens zelf veranderde in een beter en vooral rationeel wezen. Aangezien zij ervan overtuigd waren als enigen te weten hoe dit te realiseren, moest het volk gedwongen worden tot vrijheid, desnoods met geweld. Wie positieve vrijheid nastreeft heeft een absoluut idee over vrijheid. Hij gelooft dat er slechts één universeel geldende vorm van vrijheid bestaat. Wie hiervan overtuigd is zal gemakkelijk in de verleiding komen alle middelen te gebruiken om er toe te komen, want in dat geval dient alles dat men doet een hoger doel en is het dus steeds goed te praten. Daarom zal positieve vrijheid volgens Berlin altijd mislukken. Zij zal steeds in terreur uitmonden, wat gelijk staat aan het gedwongen opleggen van een visie aan het volk. Op die manier creëert men uiteindelijk het tegenovergestelde van het ideaalbeeld dat men nastreeft.
Negatieve vrijheid legt Berlin uit als de vrijheid van elk individu om te doen wat hij wil. De machthebbers moeten er enkel voor zorgen dat die persoonlijke vrijheid niet in het gedrang komt. Het enige doel van instellingen en bestuurlijke organen is dan ook enerzijds te helpen bij het realiseren van de wensen van haar burgers, en anderzijds erover te waken dat mensen elkaars vrijheid niet in de weg staan. In deze visie wil een mens vooral zijn eigen geluk nastreven, en moet hij daar ook in aangemoedigd worden omdat dit ook de maatschappij zelf ten goede komt.
Ook al is Berlin een voorstander van deze tweede vorm van vrijheid, toch waarschuwt hij voor een aantal gevaren die ermee gepaard kunnen gaan. Negatieve vrijheid is nooit een absoluut idee. Net omdat het om individuele vrijheid gaat, kan deze zeer uiteenlopende vormen aannemen. Elk persoon ervaart dit anders. Het gevaar bestaat er echter in dat mensen het concept van negatieve vrijheid zelf als een absoluut gegeven gaan beschouwen, waardoor het als het ware een vorm van positieve vrijheid wordt, en dus ook de weg voor terreur en dwang zal vrijmaken. Wanneer het concept van individuele vrijheid een absoluut gegeven wordt, belandt men net op een punt dat men probeerde te vermijden.

En dit is net wat er volgens Adam Curtis in de Westerse wereld gebeurd is. Hij denkt, en probeert ook aan te tonen, dat landen als de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, van het belang van individuele vrijheid overtuigd waren. Dit heeft gevolgen voor het beleid van deze staten die allerlei maatregelen genomen hebben om de realisatie ervan mogelijk te maken. Zij werden echter ook geconfronteerd met nieuwe dilemma’s zoals hoe zij vrijheid aan veiligheid konden koppelen. Hoe voorkom je dat brave burgers door andere burgers in hun vrijheid worden aangetast? Volgens Tony Blair wordt het recht van het onschuldige individu geschonden wanneer een misdaad ongestraft blijft. Dit heeft geleid tot meer extreme maatregelen waarbij beschuldigden, en zelfs verdachten, minder rechten krijgen. Mensen kunnen al van hun vrijheid beroofd worden wanneer er slechts een vermoeden is dat zij ooit eens een misdaad zouden kunnen plegen. Er werd een nieuw ideaal, gestoeld op het idee van vrijheid, gecreëerd. Niet wij beslissen wat we willen, hoe we willen leven en wat we denken. Het beeld van de vrije mens wordt door de machthebbers bepaald. Al wie hier niet aan beantwoordt, past niet in het Westerse ideaalbeeld en hoort dus ook niet thuis in ons straatbeeld. Op die manier is het streven naar individuele vrijheid een vorm van positieve vrijheid geworden. En ook deze keer gaat dit gepaard met het gebruik en goedpraten van terreur en geweld.
Is vrijheid een vrijgeleide voor geweld geworden?


Bronnen

CURTIS A., The Trap: We will force you to be free, filmpje 1 en filmpje 3
- http://video.google.nl/videoplay?docid=3291992041130722257
- http://video.google.nl/videoplay?docid=1343199130780182696